امروزه شرایط نامناسب ساخت و سازهای شهری، وضعیت نامطلوب زیست محیطی، کیفیت زندگی شهری را کاهش داده است. شهر تهران به دلیل موقعیت ویژه جغرافیایی، اقلیمی و محصور شدن در دامنه‌ی جنوبی کوهستان البرز و نبودن مدیریت آلاینده‌های هوا، در معرض گندیدگی هوا و در نهایت مرگ اکوسیستمی قرار گرفته است. در نتیجه‌ی افزایش تمایل به شهرنشینی، پیشرفت فناوری و تغییرالگوی زندگی، بسیاری از زمین‌های طبیعی تخریب و جهت احداث ساختمان‌ها و تقویت سیستم حمل و نقل مورد استفاده قرار گرفته که این امر منجر به افزایش آلودگی هوا، آلودگی صوتی و بصری گردیده است. علاوه برمشکلات ناشی از تقلیل فضای سبزشهری، بافت‌های فرسوده و شبکه‌ی معابر و زیرساخت‌های ناکارآمد، در این گونه بافت‌ها موجب کاهش ارزش‌های کیفی محیط زیست شهری می‌شود. طرح پیشنهادی با عنوان باغ فرهنگ و هنر با رویکرد پایدار و الهام از الگوهای ایرانی، با هدف بازخوانی فرم‌های مورد استفاده در معماری ایران، پاسخگویی به معضلات اکوسیستم شهری از طریق تغییر کاربری بافت فرسوده و تبدیل آن به فضای عمومی شهری در قالب باغ، به دلیل اهمیت موضوع آب،جمع‌آوری آب‌های سطحی، تصفیه آب فاضلاب و ذخیره آن در مخازن از اولویت‌های طرح پیش رو است.

واژه‌های کلیدی: باغ، بافت فرسوده، تصفیه آب، رویکرد پایدار

فصل اول

کلیات تحقیق

۱-۱- مقدمه

به هم خوردن توازن و رابطه مطلوب ميان انسان و طبيعت، در محيط زندگي انسان اهميت اين موضوع را در قرن اخير، بيش از پيش آشكار كرده است. در يك دسته بندي كلي، مهم‌ترين پارادايم‌هاي رابطه ميان انسان و طبيعت در طول تاريخ در چهار مرحله تقديس، كنترل، بهره‌برداري و مسئوليت در برابر طبيعت قابل تشخيص است.

اجتماعات بدوي، همزيستي مسالمت‌آميزي با طبيعت داشتند. در واقع ناشناخته بودن طبيعت چون باد، باران و خورشيد، سيارات، سبب مي‌شد تا انسان خود را مقهور طبيعت بداند و ضمن استفاده از طبيعت به ستايش آن نيز بپردازد (تقديس طبيعت). پيدايش يك جانشيني و عصر كشاورزي حاصل كنترل طبيعت به وسيله انسان و يا چيره شدن وي بر طبيعت بود. در اين دوره انسان با شناخت قوانين طبيعت، مواد و مصالح مورد نياز خود را از آن تأمين كرد و البته در نظر وي هنوز قداست طبيعت هم تا حد زيادي البته با در نظر گرفتن عقايد ديني و مذهبي، پا برجا بود. شكل‌گيري بسياري از باغ‌هاي تاريخي در اين پارادايم صورت گرفته است (كنترل طبيعت) انقلابات صنعتي، انسان را به بي‌توجهي و استفاده بيش از حد و نيز بهره‌برداري يك سويه از منابع طبيعي تشويق كرد و به تدريج محيط زيست‌آلوده شد. ارتباط مطلوب ميان انسان و طبيعت از بين رفت و بخش اعظمي از طبيعت تخريب شد (بهره‌برداري از طبيعت) اما مسئويت در برابر طبيعت، در واقع پاردايم جاري در زمان حال است. در دوران معاصر انسان آگاه شده كه ناديده گرفتن طبيعت و تخريب آن هزينه‌هاي گزافي برايش به وجود آورده و در برابر طبيعت، حفظ و بازيابي آن مسئول است (شاه‌چراغی، ۱۳۹۱).

با این وجود متأسفانه اکثر تغییرات اکوسیستمی از جانب انسان و آن هم نه درجهت بهبود اکوسیستم بلکه در جهت تخریب آن انجام می‌گیرد. رشد و گسترش بی‌رویه شهر تهران در دهه‌های اخیر موجب تخریب زیست بوم و به هم خوردن توازن مطلوب میان فضای مصنوع و طبیعی شده، از طرفی کاهش فضای سبز، فقدان سیستم تصفیه فاضلاب و آلوده شدن آب‌های زیرزمینی، آلودگی صوتی و موارد متعدد دیگری موجب شده که کیفیت زندگی شهری به شدت تنزل پیدا کند.

۱-۲- بیان مساله

امروزه زندگی در شهرها با مشکلات زیادی از قبیل: آلودگی هوا، تراکم جمعیتی، بیماری‌های روحی و روانی، همراه است. سرانه فضای سبز در شهر تهران ۲/۹ مترمربع برای هر نفر می‌باشد که این رقم در مناطق مختلف شهر تهران یکسان نیست در برخی از مناطق سرانه فضای سبز کمتر از استاندارد شهری، برخی دیگر بیشتر است. طبق بررسی‌ها و آمارهای بدست آمده فضای سبز موجود در منطقه‌ی هفت تهران به نسبت جمعیت، وسعت و انباشت ساختمان‌ها و معابر شهری پاسخ‌گوی نیازهای شهروندان نمی‌باشد (زیاری و همکاران، ۱۳۹۱).

از طرفی این منطقه یکی از مناطقی است که بخش وسیعی از آن دارای بافت‌های فرسوده‌ی فاقد ارزش تاریخی می‌باشد که به علت آسیب‌پذیری ساختمان در برابر زلزله، سبک گذربندی، دسترسی‌های فاقد کارایی، کمبود سطوح و فضاهای باز، نحوه‌ی دفع فاضلاب‌های خانگی، (که انتقال از طریق جوی سَر باز به شبکه جمع‌آوری آب‌های سطحی صورت می‌گیرد)، مجموعاً باعث تنزل کیفیت زندگی شهری و ایجاد بافتی غیرسالم شده است.بنابراین کیفیت زندگی بدون در نظر گرفتن ساختارهای کالبدی و فرهنگی امری دست نیافتنی می‌باشد. ایجاد باغ‌های عمومی به سرزندگی و پویایی شهروندان کمک می‌کند (تارنتاش، ۱۳۹۲).

۱-۳- اهمیت و ضرورت تحقیق

۱-۳-۱- توسعه پايدار و بهداشت روان

از يك سو دنياي پرتنش و آشفته امروز و از سوي ديگر تأثير خوشايند طبيعت بر بهداشت روان انسان و هم‌چنين نياز سرشت انسان به احساس نزديكي به طبيعت و لذت بردن از بخشش‌هاي آن، انسان، طبيعت و تأمين بهداشت روان را در دنياي امروز لازم و ملزوم هم مي‌نمايد. انسان امروز نياز دارد تا دوباره سلامت فيزيكي و رواني خود را در طبيعت بازيابي و بازآفريني كند. سلامت و بهداشت جسم و روان انسان معاصر و به خصوص شهروندان كلان شهرها در گرو بازگشت دوباره طبيعت به محيط زندگي وي است.

در طراحي شهرهاي امروز تلاش مي‌شود تا طبيعت در قالب پارك‌هاي شهري به محيط زندگي متجلي شود اما اين موضوع نتوانسته به نيازهاي رواني انسان پاسخ كاملي بدهد. زيرا در طول تاريخ، انسان با طبيعت به عنوان سرچشمه و مادر خويش ارتباطي مستقيم و بي‌واسطه و سهل و مداوم داشته، كه اين پيوند در دوران صنعت و با چيره شدن ماشين سخت ناتوان شده، در اين دوران با محصور و زنداني شدن انسان در بين ساخته‌ها و مصنوعات خويش، به ظاهر در بسياري از موارد نيازي به نگهداري پيوند خويش با طبيعت احساس نمي‌كند (شاهچراغی، ۱۳۹۱).

اشغال شدن تمام فضای جامعه با ساختمان‌های متراکم و انبوه و بلند، با نماهایی صلب و بی‌روح (از جنس بتن و فولاد و ورق‌های کامپوزیت و …) و خالی از هرگونه پوشش گیاهی یا مصالح طبیعی قابل بازیافت و تجدیدپذیر و در نتیجه آسیب دیدن و کسل شدن روحیات انسان‌ها به عنوان افرادی که در تمام مدت شبانه‌روز، حداقل با یکی از چنین فضاهایی سروکار دارند، و در نتیجه کم شدن ظرفیت روانی آنها و ایجاد درگیری‌های مکرر وکاهش بازده کاری افراد.

– استفاده از منابع انرژی تجدیدناپذیر و استفاده از سوخت‌های فسیلی و ایجاد آلودگی محیطی (گازهای سمی) و عدم توجه کافی به بازیافت مواد و استفاده از مصالح دارای عمر مفید طولانی

– هزینه بالای مصرف انرژی و عدم توجه به استفاده از مصالح بومی (محلی) و در نتیجه افزایش هزینه‌های حمل و نقل در ساختمان‌سازی (صیادی، مداحی، ۱۳۹۱، ۱۴).

از يك سو وابستگي انسان، طبيعت و بهداشت روان و از سوي ديگر تجربه تمدن‌هاي پيشين در ساخت باغ‌ها و كيفيت دلپذير، حاصل از به هم پيوست مناسب طبيعت و مصنوع در آن‌ها موجب شده تا اصول باغ‌هاي تاريخي در طراحي دوباره و بازآفريني آن‌ها متناسب با زندگي امروز، مورد توجه طراحان و پژوهشگران قرار بگيرد (شاهچراغی، ۱۳۹۱)

۱-۴- اهداف تحقیق

هدف از ارائه طرح پیشنهادی ایجاد تغییر ساختار چرخه و ذخیره آب که تبدیل به یک پروژه‌ی شهری شده، برخورد با محدودیت منابع آبی در تهران با رویکرد اجتماعی و ابعاد پایداری به علت رسیدن به سلامت روحی و روانی

– تغییر و ارتقاء ساختار شهری

– بالا بردن کیفیت فضای شهری

– بالا بردن کیفیت زندگی اجتماعی و در برخی موارد اقتصاد و فرهنگ

– کاهش آسیب‌های اجتماعی

– افزایش سرانه فضای سبز شهری

– توسعه پايدار شهری

۱-۵- سوالات تحقیق

۱) چگونه می‌توان محیطی بر پایه اصول و معیارهای توسعه‌ی پایدار طراحی کرد که علاوه بر جنبه‌های عملکردی و کاربردی باعث تخلیه فشارهای روحی و روانی ساکنین شهرها شود؟

۲) چه مولفه‌هایی را باید در طراحی باغ‌ها، بوستان‌ها و پارک‌ها در نظر گرفت که حس جاذبه و دعوت‌کنندگی برای گذراندن اوقات فراغت و ارتباط با طبیعت را در شهروندان بیدار کند؟

۳) چگونه می‌توان با طراحی فضاهای عمومی و آمیختن فضاهای جمعی با طبیعت باعث بالا بردن تعامل بین شهروندان و کاهش استرس‌ها و ناهنجاری‌های ناشی از محیط شهری شد؟

۴) چگونه تخریب بخشی از بافت فرسوده فاقد ارزش تاریخی و احداث بوستان و فضای سبز شهری به جای آن و آزادسازی زمین می‌تواند تا حدودی به ارتقاع سطح کیفی زندگی شهروندان در محله‌هایی با بافت فرسوده شود؟

۵) چنین بوستان و باغ‌هایی برای ایجاد سرزندگی و پویایی منطقه چه فضاها و فعالیت‌هایی را شامل می‌شود؟

۶) چگونه جمع‌آوری و تصفیه‌ی آب‌های سطحی، آب باران و فاضلاب شهری می‌تواند تبدیل به یک پروژه شهری و اجتماعی شود؟

۱-۶- فرضیه تحقیق

اساس این تحقیق بر آن است که با توجه به رشد جمعیت و شهرنشینی به طبع نیاز‌ها و در ادامه‌ی آن معضلات و مشکلاتی از قبیل؛ آلودگی هوا، ترافیک شهری، کمبود فضای سبز و آلودگی صوتی که پیامدها و آثار مخرب جسمی و روحی فراوانی را برای انسان‌ها به همراه دارد بنابراین:

– احداث بوستان‌ها، فضای سبز و پارک‌های شهری می‌تواند نقش بسزایی در تخلیه فشار‌های روحی و روانی ساکنین شهر‌ها داشته باشد.

– تخریب بافت‌های فرسوده فاقد ارزش تاریخی که باعث نزول زیبایی بصری شهر شده و احداث بوستان و پارک به جای آن می‌تواند تا حد زیادی باعث بهبود کیفیت زندگی در این محله‌ها شود.

– ویژگی‌های فیزیکی و امکانات محیطی در فضای بوستان‌ها می‌تواند زمینه‌ساز یا مانع بروز فعالیت‌های فرهنگی و هنری، گذران اوقات فراغت، سلامتی روحی و احساس آرامش شود.

– به نظر می‌رسد که می توان از طریق طراحی منظر در بوستان‌ها و پارک‌ها و گره زدن زندگی شهروندان با طبیعت به صورت ایجاد فضاهای باز و نیمه باز و معماری مناسب در پردیس‌های شهری امکان بالا بردن سطح کیفیت زندگی شهروندان را فراهم کرد.

– استفاده کردن از اصول معماری پایدار و در این پروژه به طور خاص مدیریت بهره‌برداری از آب‌های سطحی و فاضلاب شهری باعث بقاء و حیات دائمی فضای سبز و باغ می‌شود.

۱-۷- روش تحقیق

روش تحقیق پایان‌نامه حاضر «توصیفی» و «تحلیلی – اسنادی» است که با رجوع به اسناد و منابع مرتبط و بررسی مبانی نظری توسعه پایدار و ارتباط آن با مبانی نظری معماری ایرانی سعی در تدوین اصول طراحی بوستان و فضاهای شهری در این زمینه دارد. در ضمن با بهره‌گیری از روش «تحلیل محتوا» به بررسی نمونه‌های موردی پارک‌ها و باغ‌های ایرانی با هدف مشابه پرداخته و به استخراج اصول و معیارهای به کار رفته در آن می‌پردازد. در پایان ابزار «گردآوری داده‌ها« نیز شامل:

مطالعات کتابخانه‌ای، اسناد و مدارک موجود، کتب و سایت‌های مرتبط بوده است و از مراجعه به پارک‌ها و فضاهای سبز شهری نیز برای دریافت برخی نکات طراحی با «مشاهده مستقیم» بهره گرفته شده است.

۱-۸- قلمرو تحقیق

در عصری که بحران انرژی با شتابی که دارد منابع موجود در جهان بویژه انرژی فسیلی را نابود خواهد کرد،برای تداوم زندگی به منابع تجدیدپذیر و سالم مانند آب نیاز جدی است و در تبیین توسعه پایدار، آب یک امر بزرگ و حیاتی محسوب می‌شود (صداقتی، ۱۳۹۳). بنابراین محدوده و قلمرو طرح پیش رو،هدف عمومی پروژه این است که با برگردان و استفاده مجدد از آب‌های سطحی و فاضلاب شهری آگاهی عمومی نسبت به محدودیت منابع آبی و نیاز آن به محافظت هم از نظر کمیت و هم از نظر کیفیت که در نتیجه محیط‌زیست و شهروندان را چه در حال حاضر و چه در آینده از این کار بهرهِ‌مند سازد را در محوریت کار طراحی قرار دهد.

۱-۹- جنبه جدید بودن و نوآوری

تا بحال تحقیقی که به طور خاص بتواند علاوه بر ایجاد باغ، بوستان و فضای شهری به ساماندهی و مدیریت جهت تصفیه آب‌های سطحی، فاضلاب شهری و برگردان دوباره آن برای استفاده کشاورزی شود انجام نشده که نتیجه وجود فضای سبز و باغ نه تنها باعث بالا بردن کیفیت فضای شهری می‌شود و به لحاظ روحی و روانی تقلیل استرس و تنش روزانه را به همراه دارد، باعث کاهش میزان دی‌اکسید موجود در هوا، جلوگیری از آلودگی آب‌های سطحی، و تمیز شدن هوای می‌گردد.

۱-۱۰- تعریف واژه‌ها و مفاهیم پایه و متغیرها

باغ: باغسازی هنر ترکیب عناصر معماری،عناصر گیاهی و نمایش آب با یکدیگر است. به گونه‌ای که نتیجه‌ی کار با توجه به شرایط اقلیمی و محیطی پاسخگوی انتظارها و آرزوهای مردم با فرهنگی خاص در مورد باغ باشد (روحانی، ۱۳۸۹).

بافت فرسوده: به عرصه‌هایی از محدوده قانونی شهر‌ها اطلاق می شود که به دلیل فرسودگی کالبدی آسیب‌پذیر بوده و از ارزش مکانی، محیطی و اقتصادی نازلی برخوردارند (شهرداری ورنام خواست).

تصفیه آب: تصفیه‌ی آب به فرایندی گفته می‌شود که طی آن مواد شیمیایی، آلاینده‌های بیولوژیکی، فلزات سنگین، گازهای معلق از آن حذف می‌شود و آب‌های دفع شده مجدداً مورد استفاده قرار می‌گیرد و فرایند تصفیه آب به شکل‌های مختلفی انجام داده می‌شود (www.water-filtration.ir).

رویکرد پایدار: روش هوشمندانه و عاقلانه، برای توسعه کیفی زندگی انسان‌ها برای حال و آینده است به گونه‌ای که این توسعه سلامت انسان و نظام‌هاي اكولوژیکی را در بلندمدت بهبود بخشد (حاتمی، ۱۳۹۲). .

فصل دوم

مطالعات پایه

۲-۱- مقدمه

آب با قابلیت‌های مختلف خود مانند حیات، تازگی، درخشندگی، پاکیزگی، رونق و رواج روشنایی، سکون و آرامش و تحرک، احساس‌های متفاوت در روح و روان انسان گذارده است. به همین دلیل همواره در مکان‌هایی که ساخته دست بشر هستند، به صورت‌های مختلف برای خود جا باز کرده است. این مساله در رابطه با مکان‌هایی مانند پارک یا باغ بیشتر چشم‌گیر است. زیرا عنصر آب به عنوان یکی از زیباترین زمینه‌های دید و یکی از موارد تکمیلی فضای سبز مورد استفاده قرار می‌گیرد. البته در این مکان‌ها وجود آب برای پاکیزگی محل و آبیاری درختان و گل‌ها یا استفاده برای سرویس‌های بهداشتی، ضروری و پراهمیت است.

۲-۲- پیشینه تحقیق

براساس پژوهش‌هاي سازمان بهداشت جهاني، روان‌پزشكان باليني اعلام كرده‌اند كه امروزه استرس، تنش و بحرا‌ن‌هاي عصبي ريشه‌اي‌ترين و اصلي‌ترين علت براي هفتاد درصد از بيماري‌هاي جسمي انسان است. به بيان ديگر استرس حاصل از بحران محيطي و شيوه زندگي قرن بيست و يكم، منشاء اصلي اغلب بيماري‌هاي جسمي انسان معاصر است (براساس گزارش Stewart). بنابراين از ميان عوامل متعدد تأثيرگذار و پديد آورنده بحران محيطي، سه عامل تراكم جمعيتي، ازدحام اطلاعاتي و بحران‌هاي زيست محيطي به خصوص فقدان ارتباط انسان با طبيعت نوعي بحران عصبي و رواني براي انسان معاصر آفريده و اين بحران عصبي بر پيامدهاي نامطلوب تأثير مستقيم داشته كه در سه دسته كلي قابل مشاهده است:

– بيماري‌هاي جسمي در قالب انواع بيماري‌ها، ناراحتي قلبي، سرطان‌ها، بيماري‌هاي كبد، قند و …

– بيماري‌هاي رواني (استرس، اضطراب، روان‌پريشي، خودكشي و …).

– بيماري‌هاي اجتماعي در قالب ناهنجاري‌ها (مثل: انزواطلبي، تجاوز، قتل، حملات فيزيكي، بزهكاري، مرگ و مير كودكان و …).

بين دانش‌ها و علومي كه در جهت پرداختن به اين بحران يعني بحران عصبي پيش مي‌روند و راهكارهايي را در اختيار معماران، شهرسازان و طراحان مدنظر قرار مي‌دهند، روان‌شناسان محيط، به مطالعه و بررسي، تأثير محيط بر انسان مي‌پردازند كه نتايج تحقيقات در اين حوزه، در دهه‌هاي اخير، منجر به آفرينش نظريه‌هاي معماري، با در نظرگيري علوم روان‌شناسي، ادراكي و رفتاري در طراحي محيط براي زندگي انسان شده است. دانشمندان و انديشمندان نيز در پارادايم‌هاي گوناگوني هم‌چون پارادايم‌هاي ديني، بوم‌شناختي، اقتصادي و مدل توسعه پايدار، راهكارهايي را براي برقراري مجدد ارتباط انسان با طبيعت، بيان مي‌كنند زيرا تحقيقات نشان داده ارتباط انسان با طبيعت تأثير مستقيم بر بالا رفتن بهداشت، و سلامت روان وي دارد (شاهچراغی، ۱۳۹۱).

۲-۳- مبانی نظری پژوهش

فرم و محتوا دو مقوله اساسی در آفرینش معماری است. این دو مقوله به ترتیب جنبه‌های صوری و معنایی معماری را تشکیل می‌دهند. موقعیت و وضعیت اقلیمی مناطق مختلف ایران و نیاز‌های مادی و معنوی مردم در ادوار گوناگون تاریخ موجب بروز و ظهور گونه‌هایی از فرم در معماری این سرزمین گشته که تا قبل ازآن وجود نداشته است. امروزه با فراگیر شدن ارتباطات و اطلاعات مغرب زمین روند تولید فرم و مفاهیم، گسسته شده است چراکه معماری سنتی ایران قادر به جذب تکنولوژی و روش‌های معاصر در جهت بومی کردن و مرتفع نمودن نیازهای امروزه نبوده است. از طرفی با رشد و توسعه شهرنشینی بسیاری از گونه‌های معماری یا نابود شده‌اند و یا اینکه دیگر پاسخ‌گوی نيازهای جامعه نمی باشند، ضمن اینکه عدم سنخیت زیرساخت‌ها با مظاهر مدرنیته سبب تخریب زیست بوم و بروز مشکلات زیست‌محیطی نیز شده است.

در این پروژه مشکلات و معظلات منطقه شناسایی شد در نتیجه بافت فرسوده تخریب و کاربری آن به باغ تغییر پیدا کرد. از آنجا که حیات و ممات باغ، وابسته به آب است این مهم در گذشته منجر به اختراع قنات شده که به موازات آن برای حفاظت و نگهداری آب، جلوه‌های دیگری از حضور آب در معماری از جمله آب انبار و یخچال احداث گردیده است. نظر به اینکه امروزه این فراینده و نحوه نگهداری از آب، تغییر پیدا کرده است عملا این بنا‌ها کارایی وعملکرد خود را از دست داده‌اند و در نتیجه به فراموشی سپرده شده‌اند. در پروژه حاضر سعی در بازآفرینی باغ و استفاده مجدد از فاضلاب و آب‌های سطحی شده است در نتیجه آب در محوریت طراحی قرار گرفت و فرم پایه، با الهام از یخچال‌های سنتی ایران تولید شد.

این پروژه به عنوان یک پالایش‌گر محیطی در مقیاس شهری عمل می‌کند که علاوه بر تصفیه آب‌های سطحی و فاضلاب از آلودگی منابع آبی زیرزمینی نیز جلوگیری می‌کند. این فرایند باعث جلوگیری از برداشت آب‌های زیرزمینی برای آبیاری فضای سبزگشته و آب تصفیه شده در مخازن ذخیره می‌گردد که در فصول خشک سال مورد استفاده قرار می‌گیرد. در نهایت باغ باعث پالایش هوای آلوده و کاستن میزان دی اکسیدکربن محیط می‌گردد.

از نظر ریخت‌شناسی با بهره‌گیری از فرم یخچال سنتی وچرخش ۱۸۰ درجه‌ای آن فرم پایه تولید شده با کنار هم قرار دادن این احجام هندسه کلی باغ و منابع ذخیره آب حاصل شده است و حجم نهایی متأثر از بستر و جغرافیای این سرزمین می‌باشد. فضاهای خالی بین احجام تداعی‌کننده فرم یخچال می‌باشد و فضاهای درون آن بر اساس عملکرد‌های مورد نیاز که شامل مخازن آب باران، مخازن آب فاضلاب تصفیه شده، فضاهای خدماتی و فرهنگی می‌باشند اختصاص یافته است.

(منبع: www.Andoanini.ir)

شکل ۲-۱- وارونه فرم یخچال‌ها (منبع: نگارنده)

۲-۴- رویکرد تحقیق

۲-۴-۱- توسعه و طراحی پایدار

در واقع توسعه پایدار، بازنگری اصلاح طلبانه‌ای به مدرنیسم و سنت و راهکارهای آشتی‌جویانه مابین این دو بوده است. در سال۱۹۸۳ در اجلاس نروژ، توسعه پایدار این‌گونه تعبیر شد: (توسعه‌ای که نیازهای کنونی را بدون کاهش توانایی نسل‌های آتی در تامین نیاز‌هایشان برآورده کند). براین اساس توسعه پایدار، نوعی توسعه است که در مقیاسی به نیاز بشر کنونی پاسخ گوید که امکاناتی را که می‌توامد به نیاز آیندگان پاسخ گوید، نابود سازد. با توجه به این نکات، طراحی پایدار نیز نوعی دخل و تصرف در محیط است که تلاش می‌کند راه‌حل‌هایی را ابداع نماید که با اهداف محیطی، اجتماعی و اقتصادی در یک نگاه کل‌نگر ودرهم آمیخته، به تعادلی دست یابد که بتواند کیفیت برتری را برای زندگی نسل کنونی، و میراث مناسبی را جهت آیندگان فراهم سازد. در معماری معاصر، این تغییرات که با توجه به معیارهای زیست اقلیمی و پایداری پدید می‌آیند، هر روز اهمیت بیشتری پیدا کرده و سخن از پایداری در معماری را نه تنها به پایداری فیزیکی ساختمان، بلکه یه پایداری و حفظ یک کلیت یه هم پیوسته یعنی سیاره زمین و منابع انرژی آن نیز می‌توان تعبیر کرد که در آن، مواد و منابع در دسترس، بیش از هدر دادن یا نادیده گرفتن نشان، می‌بایست با کارائی بیشتری در همه جهات (در یک نگاه کل‌نگر) بکار گرفته شوند و به تعبیری با بهره‌گیری از بوم‌شناسی ساختمان، که تاکید بر قابلیت تلفیق ساختمان با عوامل محیطی (بستر) وجود دارد، سعی در نیل به کیفیات فضایی و آسایش، کالبد و فرم مناسب، در طراحی معماری دارد. جهت نیل به این اهداف، معماران و صاحب‌نظران سعی کرده‌اند با بررسی الگوهای متفاوت و راهکارهای گوناگون، گونه‌هایی از معماری را که بتواند در دست یافتن به این اهداف (توسعه پایدار) مناسب‌تر باشد ارائه دهند تا بتوان مشکلاتی از قبیل آنچه در ذیل به آن اشاره میشود مرتفع نمایند:

۱- اشغال شدن تمام فضای جامعه با ساختمان‌های متراکم و انبوه و بلند، با نما‌هایی صلب و بی‌روح (از جنس بتن و فولاد و ورق‌های کامپوزیت و …) و خالی از هرگونه پوشش گیاهی یا مصالح طبیعی قابل بازیافت و تجدیدپذیر و در نتیجه آسیب دیدن و کسل شدن روحیات انسان‌ها به عنوان افرادی که در تمام مدت شبانه‌روز، حداقل با یکی از چنین فضاهایی سروکار دارند، و در نتیجه کم شدن ظرفیت روانی آنها و ایجاد درگیری‌های مکرر وکاهش بازده کاری افراد.

۲- استفاده ازمنابع انرژی تجدیدناپذیر و استفاده از سوخت‌های فسیلی و ایجاد آلودگی محیطی (گازهای سمی) و عدم توجه کافی به بازیافت مواد و استفاده از مصالح دارای عمر مفید طولانی

۳- هزینه بالای مصرف انرژی و عدم توجه به استفاده از مصالح بومی (محلی) ودر نتیجه افزایش هزینه‌های حمل و نقل در ساختمان‌سازی (صیادی، مداحی، ۱۳۹۱، ۱۴).

شکل ۲-۲- انواع پایداری برای تأمین آسایش و رفاه پایدار (منبع: مجتبی حاتمی)

۲-۴-۲- محیط پایدار[۱]

نیل به پایداری محیط انسان ساخت به عنوان بخشی از محیط زیست انسانی ودربرگیرنده وسامان دهنده فعالیت‌های اقتصادی – اجتماعی در گرو برقراری حالت تعادل پویا میان فضای کالیدی انسانی، محیط فراگیر و کاربران فضاست. پویایی این تعادل در نحوه پاسخ‌گویی و کنش‌مندی محیط کالبدی به خواست‌ها و نیازهای کاربران ونیز شرایط متغییر محیط فراگیر است. براین اساس می توان محیط پایدار انسان ساخت را این‌گونه جمع‌بندی نمود: (یک محیط کالبدی پایدار انسانی به ساکنین خود در طول زمان کمینه مشکلات روانشناختی و فیزیکی را وارد می کند به طور مثال عدم تناسب فضاها با نیازها، خواست و یا الگوهای رفتاری کاربران، نیاز به تعمیر، تعویض و یا نگهداری پرهزینه و غیره و کمینه میزان منابع زمین، آب، خاک و سوخت (بسترهای کلی جهت حل f مشکل) را از محیط فراگیر خود می‌طلبد و در نتیجه کمترین بار محیطی را به محیط خود وارد میآورد[۲] (صیادی، مداحی، ۱۳۹۱، ۱۵).

۲-۴-۳- رابطه انسان و طبیعت

اجتماعات انسانی از آغاز پیدایش در روی کره زمین با طبیعت پیرامون خود در ارتباط بوده‌اند و چون سایر موجودات زنده جزیی از اکوسیستم به شمار می‌رفتند و همواره وابسته به طبیعت محسوب و به وسیله قوانین آن هدایت می‌شد. تأثیر طبیعت بر انسان نخستین بی‌اندازه گسترده و عمیق بود و اجتماعات اولیه همواره گرفتار حوادث طبیعی و مقهور محیط زیست خود بودند و چون از قوانین طبیعت و ماهیت آن اطلاعی نداشتند در برابر طبیعت ناشناخته و اسرارآمیز بسیار ناتوان عمل می‌کردند. با این حال انسان نخستین برای ادامه حیات و بقای خود به طبیعت متکی و به اطاعت آن بود و به دلیل نیاز به طبیعت توانسته بود به شناخت قابل ملاحظه‌ای از محیط‌زیست خود نایل آید. با تکامل ابزار، امکان پیشرفت انسان بیشتر شد و وسایل و امکانات، تهیه موادغذایی بیشتر را ممکن ساخت و با گذشت زمان جمعیت انسانی افزایش یافت و وابستگی آنها به محیط زیست بیشتر شد.

با افزایش جمعیت و تمرکز آنها در مناطق محدود و با زراعت و آبیاری مداوم و غیراصولی و چرای بی‌رویه دام‌ها، مناطق وسیع و سرسبز و حاصل‌خیز به مرور غیرقابل استفاده گردید. پیشرفت و توسعه علوم و فنون، امکان دخالت انسان در محیط‌زیست نیز بیشتر شد و با توسعه کار و دانش انسان همراه با پیشرفت فرهنگ‌ها و تکامل جوامع، اکوسیستم‌ها و منابع طبیعی بیشتر به خدمت رفاه انسان در آمدند. توسعه شهرها و افزایش جمعیت و تجمع و تمرکز پرشمار آنها در نقاطی محدود، موجب به وجود آمدن انواع پسماندها، دود و در نتیجه آلودگی‌های محلی و منطقه‌ای گردید که بعضاً خارج از ظرفیت پذیرش محیط‌زیست بود. سرانجام در قرن ۱۸، انقلاب بزرگ صنعتی رخ داد.

هر چند اصطلاح (انقلاب صنعتی) به مفهوم دگرگونی‌هایی بود که در زمینه صنعت و فرایندهای اقتصادی رخ داد و به افزایش بهره وری در تولید منجر شد، اما این دگرگونی‌ها اثرات اجتماعی، فرهنگی و زیست‌محیطی فراوانی به دنبال داشت و تغییراتی بسیار در زمینه کشاورزی، صنعت، تجارت، رشد جمعیت و بالاخره نظام روابط انسانی بر جای گذارد و به طور کلی زندگی انسان را در جهان دگرگون ساخت. از جمله رشد سریع جمعیت، توسعه و بهبود علوم پزشکی، تولید بیشتر مواد غذایی و نحوه نگهداری آن، مهار بیماری‌ها، اپیدمی‌ها و آفت‌ها، گسترش شهرها، سیل مهاجرت و تراکم جمعیت در شهرها، افزایش میزان تقاضا و مصرف کالا، افزایش خدمات رفاهی و تولیدات کشاورزی و صنعتی و در نتیجه به همان نسبت تخریب و کاهش منابع طبیعی و افزایش پسماندها و آلودگی‌های زیست محیطی شدت گرفت.

انقلاب در کشاورزی نیازمند منابع طبیعی و زمین‌های کشاورزی بود. صنایع شدیداً به منابع طبیعی و فرآورده‌های گیاهی و جانوری متکی بودند. بنابراین بهره‌گیری و استفاده بیش از حد سوخت‌های فسیلی و مواد معدنی و سایر منابع شدت گرفت و چون مقدار تولیدات منابع طبیعی تجدیدپذیر نسبت به افزایش مصرف جوامع صنعتی بالا نمی‌رفت، این نسبت به تدریج کاهش یافت، بطوری که موجب از هم گسیختگی شالوده بسیاری از اکوسیستم‌ها و به هم خوردن تعادل کلی اکولوژیک و بالاخره ایجاد روابط ناهماهنگ میان انسان و محیط زیست طبیعی شد (صدوق، ۱۳۸۶).

۲-۴-۴- تعریف انسان

از تعریف فیلسوف ایرانی که انسان را موجودی ناطق می‌داند تا مکاتب جدید امروزی از جمله مکتب پدیدار شناختی^[۳] که انسان را سراپا تفکر درنظر می‌گیرد که بگذریم تعریفی که به طور عام به انسان اطلاق می‌شود عیارت است از: (انسان موجودی است نیازمند و انتخاب‌گر) اصل دیگری که پس از تعریف انسان باید در نظر گرفته شود این است که موجود انسانی وقتی نیازهایش به گونه‌ایی صحیح پاسخ داده شود در راه رضایت و شادی، سیر و سلوک می‌کند و برعکس اگربا موانعی برای ارضاء نیازهایش مواجه شود دچار پرخاشگری، خشونت و در شرایط بحرانی‌تر، دچار انواع عقده‌های روانی می‌گردد.

اما نکته مهم و موکد در این موضوع این است که ارضاء نیازها به هر طریقی انسان را شاد و راضی نمی‌کند و هوشمندانه نیست بلکه این مهم باید در سایه اندیشه، درایت و آگاهی کامل صورت بگیرد تا خود باعث ایجاد بحران‌های ناخواسته نگردد. در نتیجه تامین نیازها درتعامل با ویژگی انتخاب گری انسان به عنوان موجودی هوشمند و با اراده، شکلی ارزشمند به عنوان موجودی هوشمند و با اراده شکلی ارزشمند به خود می‌گیرد (صیادی، مداحی، ۱۳۹۱، ۳۱).

۲-۴-۵- نیازهای انسان

نمودار زیر نیازهای انسان را به صورت کلی نشان می‌دهد، این نیازها پدیده‌های مفهومی و ذهنی هستند و با توجه به تشابهات موضوعی در سه گروه کلی دسته‌بندی شده‌اند که شامل سه گروه نیازهای اساسی، نیازهای اجتماعی، اقتصادی و نیازهای ادراکی می‌شود. گروه اول آن دسته از نیازهای انسان را که اصولا برای بقا وتداوم حیات وی ضروری است دربرگیرد. گروه دوم نیازهای فرد را در ارتباط با سایر افراد به عنوان موجود اجتماعی شامل می‌شود. گروه سوم به سلامت و پویایی ذهن انسان مربوط می‌شود که البته هر یک از گروه‌ها به نیاز‌های خردتری تفکیک می‌شود (صیادی، مداحی، ۱۳۹۱).

ایمنی و امنیت

نیازهای اجتماعی – اقتصادی جذابیت محیط

نیازهای ادراکی

نیازهای زیستی

نیازهای اساسی

حسن تعلق اجتماع

تنوع، خلاقیت

آگاهی و یادگیری

زیبایی

نمودار ۲-۱- نیازهای انسان (ماخذ: صیادی، مداحی، ۱۳۹۱)

۲-۵- تعریف مفاهیم

۲-۵-۱- چشم انداز پایدار

این اصطلاح به تازگی توسط متخصصان معماری منظر مطرح شده است. به چشم‌اندازهای سازگار با محیط زیست، کمک به رفاه بشریت در هماهنگی کامل با محیط زیست طبیعی بدون تخریب و تهی‌سازی اکوسیستم‌های دیگر. فعالیت‌های بشری باید با الگوهای بومی و شرایط بومی در ساختارها و عملکردها هماهنگی کامل داشته باشد و متضاد با آنها نباشد در این صورت منابع ارزشمند، آب، خاک و انرژی حفظ شده و تنوع گونه‌ها به نحو شایسته‌ای حفاظت خواهد شد (کلارک ماتنی، ۱۹۹۷؛ به نقل از حسینی، ۲۰۱۳).

۲-۵-۲- معیارهای طراحی چشم انداز پایدار

– طراحی با توجه به شرایط زیست محیطی محلی

– کاربرد گسترده گیاهان مقاوم به کم آبی

– کاربرد گیاهان و علف‌های غیر علف هرز

– انجام اقدامات گسترده حفاظت از آب

– ایجاد زیستگاه

– عدم کاربرد یا کاربرد بسیار کم مواد شیمیایی

– عدم مصرف یا مصرف بسیار کم منابع انرژی غیرقابل تجدید

– استفاده از محصولات پایدارو محلی (همان منبع).

۲-۵-۳- بهداشت

بطور گسترده‌ای به تعریف بهداشت جهانی که “سلامتی کامل حالت جسمانی, روانی و رفاه اجتماعی و نه صرفا فقط فقدان بیماری یا معلولیت” را تعریف بهداشت دانسته است متکی می باشد.

۲-۵-۴- رفاه[۴]

رفاه تنها به منافع حاصل شده از سلامت روانی و جسمانی وابسته نیست بلکه به جنبه‌های ویژه رفاه مانند افکار و احساسات مطلوب، رضایتمندی از زندگی و توانایی خوداتکائی، داشتن حس شادمانی و ارزیابی مثبت از زندگی در مفهوم عام بستگی دارد.

۲-۵-۵- طبیعت

طبیعت به این صورت که “هر عنصر ساده‌ای از محیط زیست طبیعی (مانند گیاهان، حیوانات، خاک، آب و هوا) همچنین حیوانات خانگی درست مانند کشت گلدانی گیاهان را شامل می‌شود” تعریف می‌شود. طبیعت به تقسیمات زیر قابل تفکیک است:

– طبیعت شهری. طبیعت در محیط‌های شهری (به عنوان مثال باغ‌ها و پارک‌ها)

– جنگل‌های طبیعی. طبیعت در “زمین‌های جنگلی” جائی‌که به مدیریت بر پوشش گیاهی پایدار تأکید دارد.

– طبیعت وحشی. طبیعت در یک محیطی که خود به خود می‌تواند توسعه یابد و با اندک مدیریت محافظت می‌شود (برای مثال رودخانه‌های طبیعی، جنگل‌ها و غیره) (کلارک ماتنی، ۱۹۹۷، به نقل از حسینی، ۱۳۹۲).

۲-۵-۶- خدمات اکوسیستم

اکوسیستم‌های بهداشتی کالا و خدمات ضروری برای سلامتی و رفاه بشری را تهیه می‌کند. همچنین زیر ساخت‌های سبز شهری خدمات اکوسیستم هستند که شامل تأمین (غذا و مواد غذایی) تنظیم (شرایط متوسط محیط‌زیست) فرهنگی (منافع زیبایی‌شناختی و روانی) حمایت و پشتیبانی (شالوده همه خدمات اکوسیستم‌ها) می‌شود. خدماتی که در طیف گسترده‌ای از جهان به کار می‌روند (مانند کمک به کاهش اثرات تغییرات آب و هوایی) برای محلی (مانند مدیریت پایدار چرخه آب شهری) (همان منبع).

۲-۶- محیط زیست و شهر

فرآیند تشکیل و توسعه شهرها در سراسر جهان پیوسته بر اساس روابط متقابل محیط‌های طبیعی و فرهنگی بوده است. چندین قرن بعد از ایجاد نخستین شهرها، دامنه شهرنشینی جهان به کندی افزایش می‌یافت و نواحی شهری موجود نیز کوچک و از ادامه تأثیر محلی برخوردار بودند. بعد از انقلاب شهری و ظهور سرمایه‌داری صنعتی، شهرها به دوران مدرن شهرنشینی هدایت شدند. هرچند شهرها به سوی مدرنیسم پیش می‌رفتند به علت تغییراتی که انسان در چهره محیط‌زیست طبیعی ایجاد کرد نه تنها زیبای شریان‌های طبیعی یعنی سواحل، رودخانه‌ها، جنگل‌ها و دره‌هایی که زمانی تیمار و زندگی‌بخش شهرها بوده‌اند یا تپه‌هایی که آنها را از آسیب دشمنان و بلایای طبیعی مصون می‌داشتند در هم ریخته شده است بلکه امروزه بسیاری از شهرها بشدت از آلودگی‌های محیط‌زیست نظیر آلودگی‌های هوا، آب و افزایش فاضلاب و نبود سیستم جمع‌آوری و تصفیه فاضلاب، آلودگی خاک ناشی از مواد زائد شهری و صنعتی، کمبود خدمات شهری، کمبود منابع آب آشامیدنی، انباشته شدن انواع پسماندها، فرسایش خاک، کاهش سطح جنگل‌ها و مراتع، امکانات و زیرساخت‌ها به ویژه جاده‌ها، سیستم حمل و نقل نامناسب، افزایش فقر، گسترش حاشیه نشینی و… رنج می‌برند.

مهمترین عوامل تهدید و تخریب محیط‌زیست شهری عبارتند از: سیاست‌های نامناسب برای توسعه اقتصادی شهری، عدم درک صحیح از رابطه بین توسعه و محیط‌زیست، ضعف ظرفیت مدیریت و سازمان‌ها برای درک اهمیت حفاظت محیط‌زیست، کمبود آگاهی عمومی از اهمیت محیط‌زیست شهری و مشارکت عمومی برای حفاظت محیط‌زیست، ضعف اختیارات مقامات محلی برای تخصیص منابع مالی برای محیط ‌زیست، عدم سرمایه‌گذاری برای زیرساخت‌ها و مدیریت منابع محیط‌زیست. در هر حال مدیریت شهری در همه کشورها به عنوان ابزاری مؤثر برای اجرا و تحقق سیاست‌های محلی و ملی موفقیت‌های عمده‌ای را برای تجدیدنظر در کاربری زمین، انرژی و محیط‌زیست ارائه می‌دهد تا از این طریق بتوان نه تنها شهری سالم برای زندگی مطلوب و با کیفیت برای نسل حاضر و نسل حاضر و نسل‌های آینده تأمین کرد، بلکه پایداری کره زمین و روح انسانی را تضمین نمود (صدوق، ۱۳۸۶).

۲-۷- بهداشت و رفاه بشری

در بیست سال اخیر تحقیقات زیادی در رابطه با تماس با طبیعت و معمولاً در مفهوم وسیعی برای بیان نه تنها بهداشت و رفاه بشری انجام گرفته است. بهداشت و رفاه بشری انجام گرفته است. بهداشت و رفاه بشری معمولا در مفهوم وسیعی برای بیان نه تنها فقدان بیماری‌ها بلکه حالات مختلف جسمانی، روانی و رفاه اجتماعی به کار می‌رود (سازمان جهانی بهداشت) که تحقیقات بر سه ناحیه سلامتی روانی و رفاه، سلامتی جسمانی و رفاه و تعامل اجتماعی و جامعه شناسی متمرکز هستند.

مزایای روانی زیادی در تماس با طبیعت وجود دارد که قدرت احیاءکنندگی تماس با طبیعت در شهر‌ها و روش‌های مثبت ایجاد شده با تنظیم طبیعی بسیار قابل تامل هستند. ارتباط میان حیوانات و بهداشت بشری که ایجاد کننده مشکلات بسیار جزئی بهداشتی و سلامتی می‌باشد کسانی که حیوان خانگی ندارند با کاهش فشار و طول عمر طولانی روبرو هستند.

تنظیمات سبز به عنوان مکان‌های سرزنده برای تجارب و غیره ترجیح داده می شوند که فرصت تفکر درباره مشکلات و تمرکز سازنده داشتن بر آن‌ها را برای بشر فراهم می‌آورد نگرانی‌ها فراموش شوند همچنین موجب آزادی‌های عاطفی و آرامش بشریت می‌شود. همچنین فرصت‌های زیادی برای تعاملات اجتماعی و تقویت روابط اجتماعی و حس تعلق مکانی و هویت را با ایجاد فضاهای سبز موجب شده است. مانند چنین تعاملاتی برای آنکه اساسی برای بهداشت و رفاه بشری باشند یافت شده‌اند. ساختار‌های سبز مزایای ویژه‌ای برای گروه‌های جمعیتی خاص مانند سالخوردگان و کودکان دارند.

دسترسی به فضای سبز به سالخوردگان در جهت حفظ نیروی فعالیت و افزایش دادن کیفیت زندگی در ارتباط با افزایش فعالیت‌های فیزیکی و تعاملات اجتماعی کمک شایانی می‌کند. هم‌چنین سلامتی جسمانی و روانی کودکان را نیز افزایش داده است. تماس با طبیعت در طول دوران کودکی نقش برجسته‌ای در پیشگیری و مدیریت مشکلات بهداشت جسمی و روانی و بهبود مادام‌العمر آنها دارد (حسینی، ۱۳۹۲).

۲-۸- آب، فضای سبز، پایداری

آب به عنوان جزئی از محیط زیست و زیربنای حیات، برای هر الگوی شهری جایگاه محوری و بسیار با اهمیتی در مبحث توسعه پایدار داشته است. از همین رو موضوع مدیریت بحران آب، از سیاست‌های مبتنی بر توسعه پایدار، تأثیر می‌گیرد. عواملی از جمله مشارکت مردمی، رشد تکنولوژی، اقتصاد و طراحی زیر ساخت‌های محیطی می‌توانند ما را در این امر یاری رسانند. توزیع مناسب آب در گسترده جهان غیریکنواخت و ناهمگون است. ۲/۳ جمعیت جهان در نقاطی ساکن هستند که تنها ۱/۳ بارش‌های سالانه را دارند (آسیا). پهنه بسیار گسترده‌ای از ایران را زمین‌ها و کوه‌های خشک و کویرهای بدون هیچ‌گونه منابع آبی پوشش نموده است.

در مجموع، شرایط طبیعی کشور به گونه‌ای است که هم اکنون شرق، شمال شرق، نواحی وسیع مرکزی و سراسر مناطق جنوبی کشور با کمبود آب و به بیان دیگر بحران آب مواجه‌اند. راهکار بحران کم آبی مبتنی است بر یک مدیریت تلفیقی، که نهادهای مردمی، وزارت نیرو، سازمان حفاظت محیط زیست و حتی سازمان‌های اقتصادی را نیز در بر می‌گیرد (لطفی‌مهر، استاد رحیمی، ۲۰۱۳).

۲-۹- شاخصه‌های کاربردی فضاهای سبز

برای شهرهای واقع در مناطق خشک و نیمه خشک، که معمولاً با کم آبی و قطع آب مواجه هستند، آبیاری بی‌رویه فضاهای سبز امری مناسب جلوه نمی‌کند. معضل کم آبی در نواحی که دارای پراکنش فضای سبز، با الگوی خطی هستند، چشم‌گیرتر است زیرا که در آنها وسعت گسترده‌تری از زمین را گیاهان پوشش داده‌اند و لایه‌های خاک در این بستر‌ها ژرفای کمتری دارند تا بتوانند آب را در خود ذخیره‌سازی کنند. به نظر می‌رسد با توسعه فضاهای سبز شهری از یک سو و تدابیر جدید در امر آبیاری از سوی دیگر بتوان از این معضلات جلوگیری نمود.

مهمترین پروسه در تعیین میزان آب مورد نیاز فضای سبز، تعیین میزان تبخیر و تعرق است که خود ترکیبی از دو پروسه مجزای تبخیر از سطح خاک و تعرق از گیاهان می‌باشد. نیازهای آبی در نواحی که دارای پراکنش فضای سبز، با الگوی خطی هستند، چشم‌گیرتر است زیرا که در آنها وسعت گسترده‌ تری از زمین را گیاهان پوشش داده‌اند و لایه‌های خاک در این بستر‌ها ژرفای کمتری دارند تا بتوانند آب را در خود ذخیره‌سازی کنند. به نظر می‌رسد با توسعه فضاهای سبز شهری از یک سو و تدابیر جدید در امر آبیاری از سوی دیگر بتوان از این معضلات جلوگیری نمود. مهم‌ترین پروسه در تعیین میزان آب مورد نیاز فضای سبز، تعیین میزان تبخیر و تعرق است که خود ترکیبی از دو پروسه مجزای تبخیر از سطح خاک و تعرق از گیاهان می‌باشد (لطفی‌مهر، استادرحیمی، ۱۳۹۲).

۲-۱۰- آب برای حفظ آب

عنصر آب می‌تواند با ایجاد میکرو کلیما تا میزان اندکی در ذخیره‌سازی آب بستر‌های همجوار خود مؤثر باشد. آب در پارک‌ها به صورت آبنما یا آبرو وجود دارد. حال می‌توان این محور‌های آب را از بستر‌هایی گذراند که در اطراف آن کرت‌ها و پوشش‌های گیاهی وجود دارد. این مسیر آبرو هم می‌تواند مارپیچ یا مستقیم، در غالب الگوی باغ‌های ایرانی طراحی شود. الگوی مارپیچی و منحنی‌وار می‌تواند سطح وسیع‌تری از بستر‌ها را پوشش دهد و منظرسازی را داخل چهارچوب هندسی قرار نمی‌دهد و عرصه را برای طراح بازتر می‌سازد. این روش دو مزیت هم زمان را برای ما ایجاد می‌کند، اول اینکه آبراه‌ها از طریق دیوار‌های خود رطوبت را به وسیله‌ی خاصیت مویینگی به خاک اطراف خود انتقال می‌دهد و دوم اینکه آبراه‌ها به عنوان جزایر سرمایی می‌تواند میزان تبخیر سطحی گیاهان را در بستر‌هایی که از میان آنها می‌گذرند کاهش دهند (لطفی‌مهر، استادرحیمی، ۱۳۹۲).

شکل ۲-۳- انتقال رطوبت به بسترهای اطراف (منبع: لطفی‌مهر، استادرحیمی، ۱۳۹۲)

۲-۱۱- فرهنگ

اصطلاح، مقوله یا مفهوم فرهنگ دارای معانی بسیار و ابعاد استعمالات گوناگون وسیع و پیچیده است. حدود ۴۰۰ تعریف درباره‌ی فرهنگ در لغت‌نامه‌های فارسی، عربی، اروپایی (غربی) ذکر شده است که دال بر با ارزشی و وسعت مفهوم این واژه دارد. از دلایل پیجیدگی فرهنگ می‌توان بیان داشت که فرهنگ از یک مقوله متجانس نیست بلکه متشکل از عناصر و دارای کثرتی است با این وجود که انسجام خود را حفظ کرده و یک کل تجزیه‌ناپذیر و پویا را تشکیل داده است و نیز این واژه در گذر زمان وارد علوم مختلف شده و از دیدگاه افراد با تخصص‌های متفاوت و رویکردهایی (اعم از مادی و معنوی) با تعاریف و مفاهیمی متعدد بیان شده است.

۲-۱۱-۱- معانی واژه فرهنگ در زبان فارسی

واژه فرهنگ در زبان‌های مختلف و در فرهنگ‌ها و دایرةالمعارف‌ها دارای معانی متعدد و گوناگونی است، که بیانگر دلالت‌ها و تعیین‌های مختلف و تحولات آن در سیر تاریخی‌اش هست. معانی قدیم واژه‌ی فرهنگ در زبان فارسی دارای مشترکاتی با معانی آن در زبان‌های فرنگی- لاتینی است، در صورتی که در زبان عربی مشاهده نمی‌شود.

از دیدگاه لغت‌نامه دهخدا معنای فرهنگ اینگونه ذکر شده است:فرهنگ (از: فر، پیشون + هنگ از ریشه ثنگ اوستایی به معنای کشیدن و فرهختن و فرهنگ) هر دو مطابق است با ادوکات و ادوره در لاتینی که به معنی کشیدن و نیز به معنی تعلیم و تربیت است.

آشوری بیان می‌کند: «واژه فرهنگ در فارسی واژه بسیار کهنی است که از زبان پهلوی پیشینه آن را در دست داریم. اما صورت کهنه‌تر فارسی باستان و اوستایی‌اش را در دست نداریم. این واژه از دو پاره تشکیل شده است، یکی پیشوند «فر-» و دیگر بن واژه «- هنگ» از ریشه «ثنگ» در اوستایی، به معنای کشیدن. «فر-» را به معنای «پیشین» و «به سوی» در واژه‌هایی مانند فرسودن، فرمودن و فرسنگ داریم. صورت دیگر آن «فرا-»ست، چنان‌که در «فرارفتن». «-هنگ» را به صورت«هنج» هم داریم، چنان‌که «فرهنگ» به صورت «فرهنج» هم بوده است و مصدر فرهنجیدن هم داشته‌ایم، به معنای ادب و تربیت کردن. از این «-هنگ» و«هنج» در فارسی کهن واژه دو دهنج را داریم به معنای دودکش. معنای ریشه‌ای واژه «فرهنگ» پیش کشیدن یا جلو آوردن یا فراکشیدن است. از این واژه در زبان پهلوی «فرهنگستان» را هم داریم به معنای آموزشگاه، یعنی جایی که در آن «فرهنگ» می‌آموزنند و جوانان را پرورش می‌دهند و ایشان را فن و حرفه‌ای می‌آموزانند، چنانکه «فرهنگ سواری» داشته‌ایم، به معنای فن سوارکاری. «فرهنگ شاهان» نیز به معنی آداب و قاعده‌های کشور دارای شاهانه بوده است.

در زبان فارسی واژه فرهنگ، به ویژه در متن‌های نظم و نثر تا قرن هفتم هجری، به معنای «ادب» بسیار به کار رفته و ادب نیز به معنای اصول و رسم انجام درست رفتار و شیوه‌ی درست زندگانی انسانی. تا آنکه این واژه از چند قرن پیش در هندوستان، از زمانی که فرهنگ‌نویسی فارسی در آنجا آغاز شد، به معنای کتاب لغت به کار رفت و فرهنگ جهانگیری نخستین کتابی بود که این نام را بر خود گذاشت، به معنای کتاب لغت، و پس از آن کتاب‌های لغت دیگر این نام را بر خود گذاشتند، مانند فرهنگ برهان قاطع و فرهنگ آنندراج. اما از چند دهه پیش، در زمان رضاشاه، نام «وزارت معارف» را به «وزارت فرهنگ» تبدیل کردند. اما با آمدن علوم انسانی مدرن به ایران به ویژه جامعه‌شناسی و انسانشناسی واژه فرهنگ رفته‌رفته به معنای کولتور در فرانسه و انگلیسی رواج یافت و امروزه واژه‌ی فرهنگ در زبان ما بار معنایی‌اش را از کولتور در زبان‌های اروپایی می‌گیرد که در علوم انسانی از قرن نوزدهم رواج پیدا کرده است.» (http:papook.ir).

در فرهنگ جهانگیری آمده است که فرهنج و فرهنگ شش معنی به شرح زیر دارد: دانش – ادب – عقل – کتابی که مشتمل باشد بر لغات پارسی – نام مادر کیکاوس – شاخه درختی را گویند که آن را بخوابانند و خاک بر زیر آن بریزند تا بیخ بگیرد و بعد از آن، آن را کَنده به جای دیگر نهال کنند.

۲-۱۱-۲- ابعاد فرهنگ

برخی فرهنگ را صرفاً در بعد معنوی یا روحیات می‌بینند و تعریف می‌کنند. دو روبرتی[۵]، جامعه‌شناس بزرگ روسی «فرهنگ را به منزله مجموعه افکار و معلومات اعم از نظری و عملی می‌داند.»، اما عده‌ای هم هستند که در تعریف و فهم خود از آن بعد مادی نیز می‌گنجانند به نحوی که آن را شامل اشیاء و ابزار می‌گردانند و در این باره روسک و روان می‌گویند: مردم غالباً فرهنگ را منحصراً چیزهایی از قبیل؛ هنر، ادب، موسیقی و فلسفه می‌دانند. با اینکه این‌گونه چیزها اجزاء فرهنگ محسوب می‌شوند ولی تمام آن را تشکیل نمی‌دهند.»

در دایرةالمعارف فلسفی کنستانتینوف[۶] آمده است: مفهوم فرهنگ شامل دو جهت مادی و معنوی است. مفهوم مادی بیان سطح توانایی بشر در رابطه با نیروهای طبیعت است. مفهوم مادی بیان سطح توان بشر در رابطه با نیروهای طبیعت است. فرهنگ مادی بیانگر اعماق درک طبیعت و جامعه وسعت نگرش، اندیشه ترقی‌خواهانه و دانش آدمی است. مهم‌ترین نشانه‌ی فرهنگ مادی ابزار کار است. فرهنگ معنوی شامل دستاوردهای جامعه در زمینه اخلاق، هنر، دانش و فلسفه است. فرهنگ معنوی هم‌چنین بیانگر اندیشه‌های سیاسی، حقوقی و نیز پیشرفت‌های سیاسی و روابط حقوقی میان آدمیان است. فرهنگ معنوی برای تشخیص میزان دستاوردها در امر پیشرفت مناسبات اجتماعی، سیاسی و حقوقی به کار گرفته می‌شود.» «فرهنگ عناصری را نیز شامل می‌شود که علی‌الظاهر نامحسوس و از طریق مشاهده مستقیم غیرقابل حصول است، و در آنها نه شکل بارز است نه کارکرد و می توان آن را به طور تقریبی و غیردقیق بخش معنوی فرهنگ توصیف کرد و نیز کارکرد فکر، باور، ارزش و اصل اخلاقی را معین کنیم.»

۲-۱۱-۳- تعاریف و رویکرد صاحب‌نظران ایرانی درباره فرهنگ

دکترشریعتی بیان می‌کند: «فرهنگ مجموعه ساخته‌های معنوی یک ملت است که در طول تاریخ محتوایش فراهم آمده وشکل گرفته است.»

دکتراسلامی‌‌ندوشن: «فرهنگ به معنی عام خود روش زندگی کردن و اندیشیدن است و حاصل می‌شود از دانسته‌ها و تجربه‌ها و اعتقادهای یک قوم. استنتاجی است که ملتی در طی قرن‌های متمادی از دریافت‌های خود از زندگی کرده. به همین سبب یکی از موجبات غنای فرهنگ را در ازای عمر کانون آن می دانند زیرا فرهنگ مجموعه ارزش‌ها و آیین‌های خوب است. و فرهنگ به معنای خاص به سرمایه معنوی یک قوم گفته می‌شود و این همه آثار ادبی و هنری و فکری را در برمی‌گیرد، همه آنچه از درون سرچشمه گرفته و در برون تجلی خود را درسازندگی یافته است.»

دکترسروش: «مجموعه آداب و اندیشه‌ها و دیدگاه‌ها و اعتقادات و ارزش‌های یک قوم را که اولاً برخوردار از وحدت تألیفی باشند و ثانیاً اقیانوس‌وار آن قوم را فراگرفته باشند و ثالثاً آدمیان غافل و غیرمختارانه در آن غوطه ور باشند، فرهنگ می‌نامند.»

محمدتقی جعفری: «فرهنگ عبارت است از کیفیت یا شیوه‌ی بایسته و شایسته برای آن دسته از فعالیت‌های حیات مادی و معنوی انسان‌ها که مستند به طرز تعقل سلیم و احساسات تصعید شده‌ی آنها در حیات معقول تکاملی باشد.»

آشوری: «فرهنگ فراگیرنده‌ی هر آن چیزی است که از راه آموزش به گسترده‌ترین معنای کلمه، از راه جمع به فرد انسانی می‌رسد، از آداب رفتار و هنجارها و ارزش‌ها گرفته تا باورهای دینی و دانش علمی و فنون و هر آنچه از نظر مادی و معنوی در ساختار زندگی انسان حضور کارکرد دارد.»

دکترخرمشاهی: «فرهنگ مجموعه علم و هنر و معنویات یک جامعه است.» (http:papook.ir)

۲-۱۱-۴- تعاریف و رویکرد صاحب‌نظران غربی درباره فرهنگ

رایموند ویلیامز[۷] درباره فرهنگ این چنین بیان می‌کند: «فرهنگ یکی از دو یا سه واژه بسیار پیچیده‌ای است که در زبان انگلیسی وجود دارند.»

ادوارد تایلر[۸]: «فرهنگ مجموعه پیچیده‌ای است که در برگیرنده دانستنی‌ها، اعتقادات، هنرها، اخلاقیات، قوانین، عادات و هرگونه توانایی دیگری است که به وسیله انسان، به عنوان عضو جامعه، کسب شده است.» (ادوارد تایلر، فرهنگ ابتدایی).

زیگموند فروید[۹]: «فرهنگ را سیستمی از دفاع‌ها تعریف کرد که مشتمل است بر جابجایی پیش رونده اغراض غریزی منع تکانه‌های (تحریکات) غریزی.»

لسلی وایت: «فرهنگ را مکانیسمی خاص و عینی دانست که آدمی برای سازگاری با محیط خویش آن را به کار می‌گیرد.»

رالف پیدیگتون: «فرهنگ اساسا مکانیسمی برای سازگاری است که برآورده شدن نیازهای زیستی و اجتماعی انسان را میسر می سازد.»

گی روشه: «فرهنگ مجموعه بهم پیوسته‌ای از شیوه‌های تفکر و احساس و عمل است که کم و بیش مشخص است و توسط تعداد زیادی افراد فراگرفتهمی شود و بین آنها مشترک است و به دو شیوه عینی و نمادین بکار گرفته می شود تا این اشخاص را به یک جمع خاص و متمایز مبدل سازد.» (http:papook.ir).

۲-۱۲- تاریخچه هنر

۲-۱۲-۱- هنر

هنر چيست؟ آيا افيون روح بشر است؟ يا تجمل زندگي است؟ آيا بازيچه‌اي است كه طفلان خدا را به خود مشغول مي‌دارد و به سان لباس عيد، هر نوبهاري دگرگون مي‌شود و روح اين كودكان خداوند را از مسرتي عميق مي‌آكند؟ يا هنر دام نامرئي زندگي است كه بر گردن بشر افتاده است و زندگي اين دام را تعبيه كرده است تا بشر را به ود بخواند و همواره او را وابسته و دل بستة خود نگاه دارد؟ آيا هنر نوش داروي فراموشي است؟ آيا انعكاس زندگي است؟ تقليد طبيعت است يا انعكاس درون هنرمند است؟ يا زندگي از دريچه چشم برگزيدگان است؟ آيا واقعاً هنر چيست؟

هيچ كس به طور قطع و يقين نمي‌داند تا بازگويد. اين پرسش، از وقتي هنر به وجود آمده، مطرح گشته است و پاسخ‌هاي گوناگون به آن داده شده است. اما هيچ كدام از اين پاسخ‌ها، همگان را راضي نكرده است. و چه خوشبخت است هنر كه پايبست دام قواعد موضوعه اين و آن نمي‌ماند و چون قطعيت و صراحت علوم را ندارد، حتي پاي بند تعريف واحد نيز نمي‌ماند. هميشه از جزئيات و مواد خاص و مواقع مشخص و كم نظير سخن مي‌گويد (دانشور، ۱۳۷۵).

ایرانیان باستان معتقد بودند که (هنر) از دو واژه‌ی “هو” و “نره” تشکیل شده و “هونره” به معنای “انسان نیک”، “نیک مرد و نیک زن” است.

یونانیان باستان معتقد بودند که هنر یا “Art” (آرت) دارای دو بعد است: مرحله اول: (تکنیک) “Technique” (تخنه در زبان یونانی) و بعد دوم: (خلاقیت) “Creativity” است و هنرمند آن کسی است که افزون بر آن که تکنیک را بداند، خلاقیت هم داشته باشد. تکنیک را می‌توان یاد داد، آموخت، یاد گرفت ولی خلاقیت فقط قابل پرورش است و باید وجود داشته باشد و نمی‌توان آن را به کسی یاد داد و کسی هم نمی‌تواند آن را بیاموزد (یاوری، ۱۳۸۸).

براي آنكه راه به جايي بريم، بد نيست كه به چند تعريف معروف از آن توجه كنيم:

تعريف اول: «هنر عبارت است از انعكاس تجارب هر نسل، طبق قواعد و شرايط زمان و مكان، يا به عبارت ديگر، هنر ترجمان زندگي است يا بيان زندگي از نقطه نظري خاص است. يعني روح والاي فرد برگزيده‌اي، به نام هنرمند، درك خاص خود را از زندگي، به نام هنر خلاصه مي‌كند.» اين تعريف هرچند تا حد زيادي صحيح است، اما جامع و مانع نيست.

تعريف دوم: «هنر تقليد و انعكاس صرف جهان و طبيعت است. يعني آيينه‌اي است كه به دست هنرمند پيش روي جهان ايستاده و آن را عيناً منعكس مي‌سازد.» اگر اين تعريف را بپذيريم، ناگزيريم مانند افلاطون هنرمندان را گروه مقلدان بناميم.

پس هنر از زندگي واقعي، از طبيعت و از اشياء عكس برداری نمی ‌كند، بلكه تمام اينها را آن گونه كه در ذهن هنرمند منعكس مي‌شود باز مي‌نمايد. بنابراين هنر بيان زندگی تصوری و تخيلي هنرمند است كه البته مواد خود را از زندگي حقيقي گرفته است. اين تعريف را مي‌توان به اين صورت درآورد: «هنر عبارت است از ضبط يا بيان زيبايي‌هايي كه ضمير هنرمند از جهان دريافته و از آن لذت برده است.»

هنر با چندين عامل بستگي مي‌يابد. اول با زندگي، بعد با جريان‌هاي فكري، اعم از فلسفي و علمي و مذهبی و احساساتی زمان هنرمند. و در مرحله سوم، با روانشناسي فردي و اجتماعي. و با اين وابستگي‌ها است كه هنر امري مطلق و قطعي نيست و زيبايي هم كه تار و پود آن را به هم مي‌بافد، نسبي و تغييرپذير است (سیمین دانشور)

«هنر عبارت است خلق زيبايي»

۲-۱۲-۲- زيبايي يا مرحله بعدي هنر

زيبايي چيست؟ جواب اين سؤال حتي از تعريف هنر نيز مبهم‌تر است. شك نيست كه خواص معيني از قبيل هم‌آهنگي، تناسب، وحدت، تنوع‌، سادگي، صحت اندازه‌گيري، وضوح، اتحاد ميان اجزاء، شايستگي براي انجام هدفي كه اثر هنري به خاطر آن هدف به وجود آمده است، زيبايي را بوجود مي‌آورد. اما زيبايي بيش از آن چه در خواص ظاهري اشياء موجود باشد، در ذهن هنرمند موجود است. «زيبايي عبارت است از صورت ظاهر بخشيدن، شكل بخشيدن به لذت. و يا زيبايي، لذتي است تجسم يافته و لذت‌انگيز.» (دانشور، ۱۳۷۵).

آن چه به تفصيل گفته شد، مي‌توان به صورت زير خلاصه كرد:

«هنر عبارت است از ديدن زيبايي، درك آن، اظهار آن به وجهي مطبوع و دل‌پسند.»

يا باز هم ساده‌تر بگوييم: «هنر، بيان يك حال روحي و احساسي است كه آن احساس به اشتياق منجر شده و با بيان روشني ابراز گشته است.» (دانشور، ۱۳۷۵).

۲-۱۲-۳- هنر از ديدگاه چند هنرمند

۲-۱۲-۳-۱- هنر از ديدگاه كاندنيسكي

كاندينسكي كه مرز بين موسيقي و نقاشي را شكسته است و موسيقي را به تصوير مي‌كشد و به عاطفة ناب هنري، حياتي مستقل بخشيده است. در كتاب معنويت هنر چنين مي‌گويد: «هر اثر هنري فرزند زمان خويش است، و در بسياري موارد زاييده احساسات ما، در نتيجه هر دوره فرهنگي، هنر ويژه خود را مي‌آفريند كه تكرار ناشدني است. تلاش براي احياء اصول هنري گذشته در بهترين شكل خود، هنري مرده را توليد مي‌كند (واسیلس کاندینسکی، ۱۹۱۲).

از ديدگاه كاندينسكي ناديده گرفتن معناي دروني ـ كه حيات رنگ‌هاست ـ اين اتلاف بي‌ثمر نيروي هنرمند «هنر براي هنر» خوانده مي‌شود.

كاندينسكي در جاي ديگر در كتاب معنويت در هنر، هنرمند را كسي مي‌داند كه در رأس مثلثي ايستاده كه همان حيات روح است و او حتي براي نزديكانش هم قابل درك نيست. كاندينسكي هنري را كه فقط از نظر تكنيك پيشرفت كند و چنان تخصصي شود كه فقط براي هنرمندان قابل درك باشد و تنها عده‌اي منتقد و هوادار آن تعريف و تمجيد كند، سرزنش مي‌كند (واسیلس کاندینسکی، ۱۹۱۲).

در اين‌گونه هنرها از نظر ادامة پيام خود به بهترين شكل ممكن و به زبان ويژه خود، تفاوت بسياري دارند. با اين همه در هيچ دوره‌اي چون دورة اخير پيشرفت هنري ما، هنرها چنين به هم نزديك نبوده‌اند.
آنها آگاهانه يا ناآگاهانه از پند سقراط اطاعت مي‌كنند: «خودت را بشناس.»

هنرمندان مصالح كار خود را ارزيابي مي‌كنند و عناصر آن را با ارزش معنويشان هماهنگ مي‌نمايند. و نتيجة طبيعي اين تلاش نزديك شدن هنرهاي مختلف به يكديگر است … نقاشي كه در بازنمايي صرف واقعيت، هر چند هنرمندانه، رضايتي نمي‌يابد و نمي‌تواند اشتياق به ميان زندگي دروني خود ارضاء كند، و به موسيقي ـ غيرمادي‌ترين هنر امروزه ـ كه به آساني به اين هدف دست مي‌يابد، رشك مي‌برد.

هنرمند برخلاف ديگران مسئوليت سه گانه‌اي برعهده دارد:

– بايد تاوان استعدادي را كه دارد بپردازد.

– رفتار، احساسات، افكار وي مانند هر انسان ديگري فضايي را خلق مي‌كند كه آلوده يا سمي است.

– اين افكار و رفتار، مصالح خلاقيت او هستند، و خود بر فضاي معنوي اثر مي‌گذارند (واسیلس کاندینسکی، ۱۹۱۲).

هنرمند آنگونه كه پلادان مي‌گويد نه تنها به علت توان عظيم خود، بلكه به علت وظايف عظيم خود، يك سلطان است.

[۱]– Ecosystem

[۲]– Global Warming

[۳]– Phenomenological

[۴]– Well-being

[۵]– Du Roberti

[۶]– konstantinov

[۷]– Raymond Henry Williams

[۸]– Edward Taylor

[۹]– Sigmund Freud

بزار لایکش کنم لایک

اشتراک گذاری

فایل زیر شامل

۱- عدد فایل ورد(قابل ویراش و کپی) پایان نامه ارشد به همراه فایل پی دی اف به تعداد ۸۵ صفحه است.

(نوشته دارای نظم نگارشی و فرمبندی کامل همچنین رفرنس نویس کامل است )

پایان‌نامه براي دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته مهندسی معماری (M.A)

رشته: معماری گرایش: معماری

عنوان:

طراحی باغ فرهنگ و هنر با رویکرد پایدار

فهرست مطالب

چکیده